Şêx Faxrî Bukarkî
(1899 Qamîşlo/Diyarbekir- 1933 Geliyê Godernê/Diyarbekir)
Şêx Saîd ve Ağrı Hareketlerinden Bir Portre
Farqinli Şêx Faxri Bukarki
- Kürd halkı tarihi boyunca kültürünü sözle icra etmiş, söze ve sese yaslamış sırtını. Uzaklara seslerini sarıp tarihin kararmış sayfalarına, öylece göndermiş...
-Tarihlerini yazılı aktarma olanağı bulamamışlar. Bundan dolayı kültürünü sonraki kuşaklara aktarmak işini de sözler ve anlatıcılar "dengbejler" üstlenmiş.
Araştırmamız boyunca fark ettik ki, yazılı kültüre ilişkin büyük bir korku var. Örneğin daha 200 yıl önce Bağdat Valisi, Kürtçe yazı ve edebiyatla uğraşanları yakalayıp derilerini yüzmüş ve özel çerçevelere geçirmiş (Mehmet Uzun)
Biz bu inceleme ve araştırma yazımızda daha çok sözlü anlatıma dayanan Şêx Fexri’nin politik askeri mücadelesini, mücadeleci kişiliğini, öngörüsünü, mertlik ve yiğitliğini, gayrı Müslim bir kız olan Maria’nın ona aşık oluşunu anlatacağız. Kısacası Kürdistan mücadelesi ile aşkı arasında yüreğini ve aklını dinlemesini bilen bir büyük kişiliğin hikayesidir Şêx Fexri Bukarki’nin hikayesi.
- Dengbejlerin bugüne kadar Şêx Faxri üzerine beş klam bestelediklerini tespit ettik. Başta Kanireş/Baxçe köyünden Sıddıqe Boze "Bave Behçet" ve "Xelya Heci" stranlarında Şêx Faxri Bukarki için aşk ve yaşamı dışında çok ayrıntılı tarihi, sosyal ve coğrafi bilgiler aktarılmaktadır.
- Şêx Said hareketinin efsane direnişçisi Şêx Faxri 1925'te hareket bastırıldıktan sonra yaklaşık 400-500 kişilik silahlı süvari atlı birliğiyle bir Qararagah oluşturararak mücadelesini devam ettirir.
- Şêx Faxri'ye bağlı bu silahli güç hem askeri hem de siyasi bir güç olarak 5 yıl Türk ordusuna karşı aralıksız savaşır.
- Şêx Faxri bu gücün oluşturulması fikrini "binê-xet" de katıldığı XOYBUN cemiyetinin kararları doğrultusunda oluşturmuş. Farqin-Hazro ve Pasur alanında konumlanmış.
- Bu cephenin asıl lideri Şêx Faxri'nin amcası Şêx Semseddin Bukarki'dir. Şêx Semseddin, Diyarbekir istiklal mahkemesinde idam edilerek şehadete ulaşan 47 kişilik gurubun içindedir.
- Şêx Faxri Bukarki'nin, Şêx Şemseddin Efendi dışında, diğer amcası Şêx Nureddin de Xarpet istiklal mahkemesinde idam edilerek şehid edilir. Şêx Nureddin, 1937 yılında Şêx Said'in kardeşi Şêx Abdurrahim Efendi ile beraber şehadete ulaşan Şêx Misbah'ın babasıdır.
Şê Faxri Bukarki’yi Yazmamın Öyküsü
Pêçarlı Melle-i Amedi ile yaptığım her görüşmede bana “Şêx Faxri efsane bir direnişçidir mutlaka yazılmalıdır” diyordu. Bu konuda ailesi ile iletişime geçmemi önerdi. Ayrıca babası Pêçarlı Hasan Fehmi Akgül'ün de Şêx Faxri'nin katibi olduğunu söyledi. Bu konuda bana babası ve Şêx Faxri hakkında bugüne kadar yazılmayan ve bilinmeyen bilgileri de aktardı.
* Şêx Faxri üzerine ikinci bilgi kaynağım hemşehrim Kanireş'in Baxçe köyünden dengbej Sıddıq Bozê'nin "Bavê Behçet" ve "Xelya Heci" stranlarıdır. Bu strandaki Behçet Şêx Faxri'nin oğludur. Stran dinlendiğinde Şêx Faxri ailesi, mücadele arkadaşları, şehid olduğu yer ile beraber şehid düşen arkadaşları başta olmak üzere önemli sosyal, coğrafi, tarihi, siyasi bilgiler aktarmaktadır. Bu stran haricinde Kürd araştırmacı Xurşid Mirzengi'nin yaptığı araştırmalarda Şêx Faxri üzerine ayrıca üç stranın daha olduğunu tesbit edilmiştir.
* Şêx Faxri üzerine Türk kaynaklarında özellikle "Pêçar tenkil harekatı" (1927) üzerine Genel Kurmay harp tarihinde isminden bahs edilmektedir. Bu hareketin üç aşamalı bir safhada yürütüldüğü, hareketin ilk safhası Murtezan, Botiyan, Mıstan coğrafyasından, ikinci safhası Valer, Seyfan, Muradan havzası denilen coğrafya’dan üçüncü safhası da Pasur, Hazro ve Farqin coğrafyasında yer alan Geliye-Godernê mıntıkasında direniş gösteren Şêx Faxri'ye bağlı silahlı güçlerden bahs eder.
Bir ara değerli dostum ve hemşehrim Hüseyin Turhallı'ya dedim ki Şêx Faxri üzerine bir araştırma ve inceleme çalışmam vardır. Heyecanlanarak "Çok yiğit, değerli ve efsane bir direnişçiyi seçmişsin. Şêx Faxri, 1925 hareketinin en güçlü ve organize gurubu, en çok direnen ve diyebilirim ki hareketin örgütsel anlamda en son şehid edilen şahsiyeti Şêx Faxri’dir” dedi.
Ayrıca Hüseyin Turhallı Çingene Rızgar başlığı altında yazdığı bir yazıda Şêx Faxri’’den hayranlık ve övgüyle söz ediyor.
Direnenlerin soyağacı birdir. Ebeveynleri coğrafyadır. Öyle ki Çingene Rızga ile Şêx Faxri aynı vadide aynı ruh ve aynı akıbetle buluşuyor.
Farqinli Cüneyt Alphan da Şêx Şemseddin ve Sex Faxri üzerine yazdığı makalede Bukakî ailesi üzerine önemli bilgiler nakletmektedir.
* T-KDP hareketinin sekreteri hemşerim merhum Said Elçi'nin Antalya'da T-KDP davasında beraber yargılanandığı Lice Xınyat köyünden ve davanın en yaşlı sanığı merhum Şefiq Issi'nin Şakir Epözdemir'e Şêx Faxri hakkında aktarmış olduğu bilgiler de vardır.
- Şêx Faxri'nin şehid olduğu bölgenin Xınyat köyüne çok yakın olduğunu, Şefik Issi'nin Şêx Faxri'yi yakinen gördüğünü, karargahını sürekli ziyaret ettiğini ve kendisinden çok etkilendiğini belirtmiştir.
- Şakir Epözdemir'in merhum Şefik Issi'ye atfen aktardığı bilgilerin alıntısı aşağıdadır.
“Şefik Şêx Said Efendinin silah arkadaşlarından Şeyh Fahri’nin yanında kalmış, ona hizmet etmiş ve Şeyh Fahri şehit olduktan sonra tek başına gidip o kahramanın mezarını yapmıştı. O Şêx Fahri’den sanki bir parça idi.”
- Şêx Faxri'nin ailesinin çok geniş ve renkli bir aile olduğunu belirtmek isterim. Şêx Faxri'nin torunu Şêx Şirin'in oğlu Medeni Bukarki halk arasında Şêx Nedim, dedesi hakkında ulaştığı tüm bilgileri bana aktararak bu yazının hazırlanmasında büyük katkılarda bulundu.
- Bukarki ailesinde Medeni Bukarki ile daha öncesinde de yazar, aydın ve isyan sürgünü sayılan Veysel Öngören'in oğlu Sinan Bedri Öngören'le, ayıca bu hafta içinde vefat eden Diyarbekir eski mebusu Şêx Eşref Cengiz'in torunu Hüseyin Cengiz'le şifahi görüşmelerim oldu.
Şêx Faxri ailesinden olan ve Diyarbekir zindanında PKK davasından açlık grevinde şehid düşen Cemal Arat'ın annesi Sakine Arat'ta Bukarki ailesindendir. Sakine Ana son 30 yıllık savaşta üç çocuğunu şehid vermiş. Sakine Ana'nın isyan sürgünü olduğunu, Kütahya'da sürgünde doğduğunu belirtmek isterim. Yazar, ressam ve edebiyatçı olan Veysel, Vasıf ve Ferit Öngören kardeşler amcasının çocuklarıdır. Sakine Ana ile yapılan bir röportajda ailesine Malla Kubari denildiği, bu ismin Bağdat'ta bir yerin adı olduğunu söyler. Ayrıca Şêx Faxrinin babasıyla amcazade olduğunu belirterek mücadelesinden övgüyle bahseder.
-Tüm bu sözlü ve yazılı bilgileri yaklaşık iki aylık bir çaba sonucunda derleyip, toparladım.
Şêx Faxri ve Ailesi Hakkında Bilgiler
-Şêx Fexri Bokaki 1899 yılında Diyarbekir/Farqin ilçesinin Qamışlı köyünde dünyaya gelir.
Qamışlı köyü 1936 yılındaki idari yapılanmada Bismil ilçesine bağlandı.
Ailesi, Septi, Nehri ve Barzani aileleri gibi nakşibendi tarikatına mensuptur.
- Bukarki ailesi de Septi ailesi gibi 350-400 yıl evvel Bağdat civarından gelip, Diyarbekir/Bismil yöresine yerleşmiştir.
- Septi ailesi Bismil'den Palu'ya göç ederken, Bukarki Şêxleri Bismil ve çevresinde kalmayı tercih ederler.
- Aile ilk dönemlerde göçebe bir yaşam hayatı sürdürür. Yaz aylarında Çolig/Bongılan mıntıkasındaki Bukar yaylasında, kış aylarında da Farqin, Bismil, Hazro civarlarındaki ovalarda yaşamlarını sürdürürler.
- Ailenin Bukarki adıyla anılması da bu yayladan gelmektedir.
- Bukar yaylası Bongılan ilçesinin Tutel "Doğuyel" köyü civarındadır. Bu köy kurmanci lehçesini konuşur. Köyde Badiki, Hêvidan ve Kulpi aşireti mensupları yaşar. Günümüzde de üzülerek ifade edeyim koruculuk sistemi köyde hakimdir.
- Tutel köyü eskiden idari merkez olan Kale köyüne yakın olup, Canut, Zorge köyleriyle de komşudur.
Ayrıca köyde Bukarki ailesinden Şêx Yusuf'a ait bir ziyaret vardır.
- Bukarki ailesi bir asır önce göçebe yaşamdan vazgeçerek Farqin/Qamışlı köyünü satın alır ve yerleşik hayata geçerler.
- Şêx Faxri Bukarki Farqin'de büyük mürşid/alim olan Şêx Yusuf efendinin en büyük oğlu olan Muhammed Tevfik efendinin oğludur. Kürd şehidi ve alimi olan Şêx Şemseddin efendi Şêx Faxri'nin amcasıdır.
- Şêx Faxri Bukarki daha küçük yaşta iken hem annesini hem de babasını kaybetmiştir. Amcası Şêx Şemseddin ve babaannesi Fatma hanım tarafından büyütülmüştür. Medrese tahsilini ağırlıklı olarak amcası Şêx Şemseddin Efendi ve ailesine ait olan medresedeki din alimlerinin yanında yapmıştır.
- 1925 hareketi sonrasındaki katliam, zulüm ve sürgünler sonucu Qamışlı köyünde medrese geleneği sona erer.
- Şêx Faxri Bukarki ilk evliliğini amcası Şêx Şemseddin efendinin kızı Fatma hanım ile yapar bir oğlu olur, ismi Mehmet Tevfik'tir. Fatma hanım vefat edince ikinci evliliğini Dılşa hanım (Hêvidan aşireti reisi Hacı Zübeyir'in kızı) ile yapar. Bu evliliğinden Şêx Şirin ve Ali İhsan adında iki çocuğu olur. Ayrıca Batman Recepan aşiretinden Nafia hanımla üçüncü evliliğini yapar, bu evlilikten de Şêx Behcet ve Şêx Paşa dünyaya gelir. Ayrıca Şehvezat isminde bir kızı da olur.
- Şêx Faxri Bukarki varlıklı bir ailenin çocuğudur. Qamışlı ve Cadde köyleri dışında Las, Maks, Malagır köyündeki arazilerin geliri onun tasarrufundaydı.
- Gençlik yıllari çok renkli ve fırtınalı geçmiştir. Ta..... o dönemlerde sanata verdiği önemden dolayı özel dengbejleri, çalgıcıları(mıtrıp); çok özel ve güzel atları vardı. Bu atları stranlara dahi konu oldular. Atları'nın ismi Felek bez (feleğe koşan) ve Kuvi "yabani" dir.
- Şêx Fexri kibar, sabırlı, yiğit, mert ve yardımlaşmayı seven biriydi. Bunun yanında, almış olduğu medrese eğitimi ve aile terbiyesiyle dindar, adil ve inançlı kişiliğe sahipti, aile içinde ve çevresinde de ön plandaydı.
- Şêx Faxri'nin Malagır'de karargah kurduğu dönemde Farqin, Lice, Hazro, Pasur ve çevresinde yaşanan toplumsal olaylarda halk adalet aramak için onun yanına giderdi. İşbirlikçiler dışındaki halk kendi sorunlarını Şêx Faxri'ye bildiriyordu. O dönemde zulüm yapan işbirlikçi çetelerin ve halkın malını gasp eden kişilerin korkulu rüyasıydı. Malagır karargahı dönemin hem askeri gücü, hem de halk mahkemesiydi. Sosyal bir kurum işlevi görüyordu.
- Şêx Faxri'nin elimizde sadece bir fotoğrafı vardır. Bu fotograf Xoybun cemiyetinin kurulduğu Binê xet'de çekilmiştir. Xoybun döneminde Yado Paşa, Sadiye Telha, Ahmede Cibri, Şêx Faxri, Kamuran ve Celadet Bedirxan kardeşler gibi Kürd direnişçi ve aristokratlarının o dönemde Kürd giysileriyle (şal u şapik) çekilmiş fotograflarına rastlamaktayız.
- Şêx Faxri Suriye Kurdistanı'na sürgüne gidişinde Qamışlı, Derbasiye, Hesike, Amude bölgelerinde yaşamını sürdürmüştür.
- Şêx Faxri şık ve temiz giyinen silah ve atlara merakı olan şövalye ruhlu biriydi. Çevresindeki insanları psikolojisiyle cezbeden özellikleri vardı.
- Suriye Kurdistanı'nda ikenK ürd üniforması şal u şapık ile çektiği bu fotografı papaz ve doktor olan Şemun'un kızı Maria'da çıkar. Maria ve Şêx Faxri Xoybun kongresi öncesinde tanışırlar.
- Xoybun toplantısı malumunuz Kürd ve Ermeni delegelerden oluşurdu.
- Maria ve Şêx Faxri bu dönemde birbirilerine aşık olurlar.
- Bir tarafta sevdiği Maria var, bir tarafta inanılan değerler uğruna savaş var, ancak Şêx Faxri ikinci tercihini hayata geçirir. Kurdistan'ın kurtuluşu için Xoybun cemiyetinin kararları gereği ülkeye giriş yaparak silahlı mücadelesinin karargahını Malagir.. mıntıkasında kurar. İhsan Nuri Paşa da bu dönemde Xoybun kararları gereği Çiyaye Agıri'ye geçiş yaparak karargahını kurar.
- Ermeni kızı Maria bu fotoğrafı hangi duygularla sakladığını yıllar sonra itiraf eder. Babasının ayak izlerini takip eden Şêx Şirin Bukarki 1950'li yıllarda bin-xet'e gider. Ve Maria ile tanıştırılır. Maria fotoğrafı Şêx Şirin'e verirken yaşadığı duyguları şöyle ifade eder. “Ben Şêx Faxri'ye senin babana kara sevdalıydım der. Bu derdi çeken bilir, hasreti ile düşleyen bilir misali”
- Maria kavuşamadığı Şêx Faxri'ye ruhuyla bağlanmış, şehadetinden sonrada anısına bağlı kalarak ölünceye kadar hiç evlenmemiştir.
- Maria'nın Şêx Faxri ile olan aşkı da tıpkı Mem u Zin, Derwêşê Evdi ve Edulê nin ki gibi kasırgalarla savrulsalar da ruhta birleşmişlerdi.
- Maria ile olan bu aşkı Sidiqe Boze "Xelya Heci" stranında dile getirmiştir. Bu stran dört kıtadan oluşmuştur. Stranda bu olayın kısaca dile getirilmesi şöyledir; Şêx Faxri, Safiyan köyünden geçerken, Hacı Ali'nin kızı Xayri’yi görür ve ona aşık olur. Xayriyê Heci, Şêx Faxri bin-xet'te iken bir kızın ona aşık olduğunu ve üzerine stran bestelendiğini duyar. Strana konu olan bu kız ermeni kızı Maria'dır.
Şêx Faxri’nin Bin Xete Gidişi ve Dönüşü
- Şêx Said hareketi bastırıldıktan sonra Kürd direnişçilerinden bin xet'e giden gruplar olur. Şêx Faxri de 1927 yılı Haziran ayında başlayan Pêçar ve Xançuk (Botyan-Mıstan-Murtezana) tenkil hareketi esnasında Türk ordusuna karşı kendi savaşçı grubuyla savaşır. Bu savaşta Şêx Faxri Bukarki'nin yanında amcasının oğlu Şêx Feyzi de vardır. Pêçar Tenkil Harekatı belgelerinde Şêx Faxri ile ismi anılan Feyzi amcasının oğludur.
- Pêçar hareketinden sonra Şêx Faxri Bukarki bin xet'e, Suriye Kurdistanı'na gider.
- 1927 yılının sonbaharında sürgündeki Kürdler ve Ermeni Taşnak örgütünün ortak oluşturdugu Xoybun cemiyetinin toplantısına Şêx Faxri de katılır.
- Xoybun toplantısı 1927 Ekim ayında bugünkü Lübnan sınırları içinde bulunan Bihandun beldesinde yapılır.
- 1928 yılında Türk devleti Kürdleri kandırma ve teslim alma temelinde bir af kanunu çıkarır.
- Bir çok Kürd aydını ve direnişçisi de bu aftan yararlanmak için ülkeye dönüş yaparlar.
- Şêx Faxri Bukarki de 1928 de Güneybatı Kurdistan'dan Kuzeye geçer. Kendi köyü Farqin/Qamişlo ovasına gelir.
- Köyleri yakılmış, yıkılmış ve bir kısmına da yerli işbirlikçiler tarafından talan edilerek el konmuştur.
- Sürgün dönüşünde farkına vardığı tek şey devletin yalan-dolana dayalı kandırma politikası güttüğüdür.
- Bir kaç adamını tekrar alır ve yeniden "bin xet'e" Güneybatı Kurdistan'a geçer. Xoybun toplantısında durumu konuşur, sonrasında silahlanır ve gelir Xezaliye ovasında Malagır’de karargahını kurar.
- Şêx Faxri'nin ilk amacı TC ordusu ile vuruşmak değildir. Malagır'de karargahının olduğunu belirtmek, devleti oyalamak, böylelikle zaman kazanmak, sonra toparlanarak Xoybun'u örgütlü bir güç olarak öne çıkarmaktır..
- Ayrıca, İhsan Nuri'nin dağlardaki sedasına ses katmak içindir… Ağrı direnişine bir nevi soluk aldırmaktır niyeti.
- İhsan Nuri Paşa da Serhed yöresinde Kürtler için bir umuttur..
- İhsan Nuri Çiyaye Agıri'de , Şêx Faxri Bukarki de Diyarbekir ovasında devleti meşgul ederler. Kürdlerin örgütlü gücünü Türk devletine her durumda hatırlatmayı ve gözdağı vermeyi amaçlamaktadırlar.
- Xoybunun verdiği görev de zaten budur ve onun gereği yapılmaktadır.
- Şêx Faxri devlete der ki; ’Hiçbir şekilde sizin faşist, zalim kanununuzu kabul etmem ve baş eğmem’
- Kısa sure de 500 kişilik bir askeri güç oluşturarak silah talimi ve dersi verir. Qarargahın eğitim dersi veren eğitmeni ise Bînbaşî Feyzi yê Bedlîsidir.
- İhsan Nurinin direnişi suresince devlet, Şêx Faxri'ye fazla yönelmez.
- Türk ordusu Agıri hareketi bastırıldıktan sonra Şêx Faxri'nin gurubuna yönelir.
Şêx Faxri’nin Şehadeti
Şêx Faxri 1928-1933 yılları arasında Farqin'de Mala-Gır (Dolap Dere) köyünde kurduğu askeri karargahta yıllarca Kürd savaşçısı eğitmiştir.
- 1933 yılının 17 Ekim'inde Farqin-Pasur-Hezro üçgeninde Geli'yi Goderni, Newal'a Hesika, Şikefta
Ganike'de Türk ordusunun başlattığı büyük bir operasyonda günlerce çatışma devam eder.
- Diyarbekir 7 Kolordu, Siirt Alayı, Farqin Alayı, Bedlis süvarisi başta olmak üzere devletin çeteleri bugünkü deyimiyle korucuları, Hazro beyleri, civar mirleri, Badıki ve Xiyan aşiretinin işbirlikçi ileri gelenleri bu çatışmada yer alırlar.
- Şêx Faxri ve 17 arkadaşı bu çatışmada şehid olur. Bu çatışmada Zıkte aşiretine bağlı Cansor köyünden Zaza Mecit de şehid düşer.
- Bu operasyon günlerce sürmüş, Kürd direnişçileri son kurşununa kadarda savaşmışlardır. Bu çatışmada Türk ordusunun büyük kayıpları olmuştur. Kürd şehidleri Türk askerleri tarafından Hazro ilçesindeki mezarlığa getirilip, topluca çukurlara gömülürler. Türk ordusunun Kürd şehidlerine karşı bu uygulamaları bir "gelenektir." Aynı zamanda İslam dini ve hukukuna göre de bir insanlık suçu ve münafıklıktır.
- Şêx Faxri Bukarki naaşı yıllar sonra ailesi tarafından çıkarılarak Hazro merkezde mütevazi bir mezar yapılır. Günümüzde ulusal ruh ve bilinç sahibi çevreler Hazro'ya gidişlerinde mutlaka mezarını ziyaret ederler.
Şêx Faxri'nin katibi Lice/Pêçarlı Hesen Fehmi Akgül'ün oğlu Mella Amedi'ye atfen Şêx Faxri'nin şehadeti ile ilgili anekdotu aşağıya aktarıyorum.
- Pêçar Tenkil Harekatı sırasında Pêçarlı Hasan Fehmi Beg'in köylerine Türk ordusu tarafından operasyon yapılır. Babası Ehmedi Hesen, amcazadesi Ehmedi Derviş başta olmak üzere çevre köylerden toplam 40 kişi Pêçar köyüne yakın Dere Solasen mıntıkasında toplu katledilirler. Hasan Fehmi Beg o dönemde Silvan’da rüştüye okuyordu. Silvan merkezde gezerken babasının atını askerlerde görünce ailesinin başına gelen felaketi anlar. Daha sonra arkadaşları ve hocaları kendisinin de öldürülebileceği konusunda Hasan Fehmi Beg'i uyarırlar.
- Derhal okulu bırakması yönünde tembih bulunurlar. Hasan Fehmi belli bir dönem mahkum olarak kırsalda saklanır. Şêx Faxri Bukarki sürgünden döndükten sonra kurduğu Qarargaha, direnişçi olarak katılır.
- O dönemin koşullarında babam medrese eğitimini Pêçar'da müderris olan Bidlisli Abdulkadir Hoca'nın yanında, rüştiye eğitimini de Farqin'de tamamlar. Dönemin okuyan, siyaset ve diplomasi dilini bilen şahsiyetlerinden olduğu için Şêx Fexri onu katibi yapmıştır.
- Şêx Faxrinin Qarargahı'nın gücünü Farqin alayı bildiği için üzerine gidemiyordu.
- Agıri hareketinin Türk ordusunu meşgul ettiğini de göz önünde bulundurduğumuzda Türk ordusu çok zayıf bir dönemi yaşıyordu.
- Agıri hareketi bastırıldıktan sonra çevredeki Türk kolordu, alay ve diğer birlikleri nefes almış, artık Şêx Faxri üzerine gitme zamanı gelmiştir.
- Bidlis ve Siirt alayları ile Diyarbekir kolordu ve Farqindeki askeri güçler Malagır karargahı ve Geliyê Goderyan mıntıkasına sevkiyat yaparlar.
- Şêx Faxri Bukarki katibi olan babamı Farqin'e gizliden gönderip, operasyon ve yaşanan gelişmeler için halktan istihbarat toplamaya calışır.
- Babam Farqin merkezde Emerê Nukê'ye misafir olur. Emerê Nukê babamı devlete ihbar eder ve babam yakalanır. Diyarbekire götürülerek zindana atılır.
-Şêx Faxri'nin katibi Pêçarlı Hasan Fehmi Beg'in yargılanma ve bırakılma öyküsü çok uzun bir hikaye olduğu için anlatmayacağım. Çünkü Pêçarlı Hasan Fehmi Beg'in de yaşam öyküsünü yakında yazacağım. Bu olayın detaylarını orada anlatmaya çalışacağım.
Şêx Faxri ile Umum Müfettişi İbrahim Tali Öngören ile Yollarının Kesişmesi
Bu Olayı Şêx Faxri'nin torunu Şêx Nedim (Medeni Bukarki) ya atfen aşağıya aktarıyorum.
1) Şêx Said hareketinden sonra devlet 1927 yılında Umumi Müfettişlik Teşkilatını kurar. Merkezi Diyarbekir olan bu kurumun başına İbrahim Tali Öngören'i atar. Bu zat Atatürk'ün çok yakın arkadaşı, Samsun çıkarmasında da yanındaki ekiptendir, köken olarak da Suriye/Halep civarından Dürzi kökenli bir devşirmedir. İbrahim Tali Öngören, Teşkilat-ı Mahsusa kadroları içinde pişmiş ve itibar sahibi olmuş karanlık biridir. İttihatci gelenekten gelen ve Kemalistlerin güvenini kazandığı için "kullanılabilir" gördükleri, bu nedenle tasfiye etmedikleri bir kişiliktir.
- İbrahim Tali Öngören ilk iş olarak Mardin, Adana ve Anadolu'nun farklı şehirlerinden 12 bin kişilik bir gücü Diyarbekir'e yerleştirdi. Yine ilk yaptığı işlerden biri de 1928 yılında bir "af kanunu" çıkarmak oldu.
Bir yandan da Kürd direnişçilerini ikna etmenin yollarını arıyordu.
İbrahim Tali Öngören, Diyarbekir'de ilk ikna çalışmasını Şêx Faxri Bukarki ile yapar. İşte o görüşmenin kısa bir hikayesini aşağıya aktarıyorum;
Müfettiş, Şêx Faxri'nin 400-500 kişilik bir süvari alayı oluşturduğunu, bu birliğe askeri eğitim verdiklerini ve silahlı mücadele yürüttüklerini biliyor.
- İbrahim Talin'in amacı Şêx Faxri'yi davasından vazgeçirmektir. Şêx Faxri ile görüşmek için aracıları devreye koyar. Şêx Faxri bu görüşmeye olumlu yaklaşır. 250 atlısıyla Diyarbekir çevresindeki hanlarda konaklar. Vilayete on gözlü köprü Mardin Kapı güzergahından girer ve güvendiği bir kaç savaşçısıyla birlikte Saray Kapıdaki müfettişlik binasına gider. 250 kişilik Süvari gücü de tedbir olarak şehrin çevresinde üstlenir.
- Şêx Faxri ile İbrahim Tali arasında tercümanlık yapan kişi ise amcazadesi sayılan Seyyid Bedri Öngören'dir. Yazar ve şair Veysel Öngören'in babasıdır. İbrahim Tali bu görüşmede Atatürk'ten gelen mesajla "davadan vazgeçmesi koşuluyla Kabi, Karabaş ve Sadi köylerinin mülkiyetini Şêx Faxri'ye teklif eder." Şêx Faxri'nin heybetli ve asil duruşundan etkilenen İbrahim Tali daha ileriye giderek, "seninle akraba olalım, kızımı sana vereyim" teklifinde dahi bulunur.
- Şêx Faxri nin buna karşılık; "Mücadelem Kürdler özgür oluncaya kadar devam edecek, amcalarımın şehadetine helal getirmem. Bu tekliflerinizle beni satın alıp, hain ve işbirlikçi mi yapacaksınız? Benim dilimle, dinimle ve mazlum halkımla uğraşan, yok sayan zihniyete asla teslim olmam" der.
Derhal kalkar ve şunu söyler; "Şu anda burada yanlış bir şey yaparsanız, 250 kişilik gücüm tetikte bekliyor, kan gelir gövdeyi götürür." Şêx Faxri Öngörüsü olan bir Kürd kahraman olarak bu tuzaklara düşmez.
O gün Diyarbekir halkı heybetli duruşunu ve direnişçi kişiliğini duydukları için görmeye gelmiş Saray Kapıdan Dağkapı'ya kadar yolun her iki tarafında toplanarak Şêx Faxri'nin yolunu beklemektedir. Şêx Faxri ve arkadaşları halkla vedalaşır, Malagir'deki karargahlarına giderler. Yıllar sonra İbrahim Tali Öngören 2. dönem Diyarbekir mebusu olur. Şêx Faxri'nin amczadesi ve tercümanı sayılan Seyyid Bedri ile dost olur ve kendi soyadını ona da takar.
- Umum Müfettiş, dost olduğu Diyarbekirlilere ve Şêx Faxri'nin Öngören soyadındakı akrabalarına; Şêx Faxri'nin cesaretli, kararlı, heybetli duruşa sahip ve yakışıklı olması nedeniyle şehadetine çok üzüldüğünü söyler, ona hayran olduğunu da defalarca itiraf etmiştir.
2) İbrahim Tali ile ilgili ikinci olayı Şêx Faxri'nin katibi Peçarlı Melle Amedi'nin babası Hasan Fehmi Akgül'e atfen aktarıyorum.
Yıl 1930 yılı, Umum Müfettiş İbrahim Tali, Diyarbekir valisi Nizameddin, istihbarat sorumlusu Osman ve beraberinde uzun bir askeri konvoy Farqin civarında Çeme Also'dan geçerken Şêx Faxri'ye bağlı direnişçi gurupla karşılaşırlar. Karşılıklı teslim ol çağrıları yapılır, sonunda İbrahim Tali kim olduklarını sorar, Şêx Faxri'ye bağlı Kürd direnişçileri olduklarını söylerler. Babam türkçe bildiği için iki gurup arasında tercümanlık yapar. Türk askerleri bir operasyon için değil, rutin bir geçiş yaptıklarını söyler. Adeta bir ateşkes gibi karşılıklı savaşmadan ayrılırlar. Rivayet odur ki Türk askerleri Zilan Hareketi'nin olduğu bölgeye doğru geçiş yapmaktaymış.
-Yıllar sonra iki gurup arasında tercümanlık yapan Pêçarlı Hasan Fehmi Farqin'de tutsak edilir Diyarbekir'e götürülür. Tutsakların hepsi idam edilirken, mahkemede kelepçeli olan Fehmi Bey ile askerler arasında yaşanan kargaşaya İbrahim Tali tesadüfen şahid olur. İbrahim Tali, yollarını kesen Kürd gurubun içindeki bu tercümanı tanır ve Hasan Fehmi'ye şunu söyler; Sen Şêx Faxri'nin ekibindeki tercüman değil misin? Hasan Fehmi evet der ve inkar etmez. İbrahim Tali, Fehmi Bey'e şunu söyler; sen o gün yapıcı kişiliğinle benim ve arkadaşlarımın canını kurtardın, ben de seni kurtaracağım der. Fehmi Bey serbest bırakılır.
Şêx Faxri Ailesinin Sürgüne Gönderilmesi
- Şêx Faxri Bukarki ailesi 1925 hareketine topluca katılırlar. Bu aile de tıpkı Şêx Said ailesi, Melekan, Çan, Kelaxsi şeyhleri gibi büyük bedeller öder. Bukarki ailesinden başta Şêx Şemseddin, kardeşi Şêx Nureddin İstiklal mahkemelerinde idam edilirler. Hareket sonrasında da Bukarki ailesinden sürekli mücadele eden yiğit kahramanlar çıkmıştır.
- Bu kahramanların başında Şêx Faxri ve 1937'de Şêx Abdurrahim'le beraber şehadete ulaşan Şêx Misbah akla gelenlerin başındadır.
- Bukarki ailesi isyan sürgünü bir aile olarak tesbih taneleri gibi Anadolu coğrafyasının dört bir tarafına dağıtılırlar. Aile bireyleri başta Kütahya olmak üzere, İzmir, Denizli, Uşak illerine sürülür ve birbirilerinden koparılarak bir daha görüşmemek üzere cezalandırılırlar. Bukarki ailesinin sürgüne giden toplam nüfusu yaklaşık 300 kişi civarındadır.
- Şêx Faxri Bukarki'nin ailesi 1933-1947 yılları arasında ağırlıklı olarak Kütahya/Tavşanlı ilçesinde sürgünde kalırlar. Türk ordusu sürgün öncesi Qamışlı köyüne operasyon yapar. Bukarki ailesine ait köyde ne varsa talan ve darmadağın ederler. Bireylerinin tümünü adeta esir kampı oluşturarak bir araya toplarlar. O dönemin ilkel taşıma araçlarıyla Malatya'ya kadar götürülür, Malatya'dan itibaren trenle Kütahya'ya sürgüne gönderilirler. Varlıklı, köyleri ve büyük servetleri olan Bukarki ailesini Türk devleti adeta sefalete mahkum eder. Sürgünde açlık, sefalet ve zaman zaman işkence ve zulüm görürüler.
- Sadece devlet mi yapıyordu bu zulmü ? Kütahyalılar da bu zulme katılmaktan geri kalmazlar.
- Bukakri ailesinden 1934 Kütahya doğumlu Sakine Arat sürgünle ilgili anılarını şöyle aktarır.
“Çocuktum bir şey bilmiyordum memleketimiz bura sanıyordum. Tek bildiğim biz oranın adamı değildik, evin içinde Kürtçe dışarıda Türkçe konuşuluyordu” diye anlatıyor o yılları. Türkiye’de Kürd olmanın ne demek olduğunu, tek kelime Türkçe bilmeyen anneannesi ile sokakta dolaştığında kendilerine “kuyruklu Kürd” diyerek taş atan yaşıtlarından öğrenir.
Okulda çok başarılıdır. Hatta kızlar arasında birincidir. Ama çok istemesine rağmen okuyamaz. Beşinci sınıfa geçtiğinde Demokrat Parti iktidara gelir ve af çıkar. Cezaevleri boşalır, sürgünler sılaya geri döner. O zaman öğrenir ki Arat, memleketi Diyarbakır’dır. Ancak bıraktıkları gibi değildir. Hükümet babasının iki köyünü satmıştır, geçinmek zordur.
Şêx Faxri'nin oğlu Şêx Behçet sürgünde ailesinin geçimi için elektrik kalfası olarak çalışır. Kütahya ceza hakiminin evine bir gün elektrik onarımı için gider. Hakimin kızıyla tanışır ve birbirlerine aşık olurlar. Amcası Şêx Feyzi yeğeni Behçet için hakimin evine gider kızlarını ister. Hakimin verdiği cevap oldukça ırkçı ve şovencedir. “Ben kızımı öldürür yine de Kürdlere vermem” der. Ve yarın bu memleketi de terk edeceğim, isyancılarla aynı memlekette kalamam der ve memleketi terk eder. Şêx Behçet'in bu aşkı kızın babası tarafından engellenince, inzivaya çekilir.
- Şêx Behçet artık sağlığı yerinde olmayan, akli dengesini yitiren bir mecnun olmuştur, kendini tamamen ilahi aşka verir.
- Yöre halkı Şêx Behçet'te sürgün dönüşü sonrasında kendisini Allah dostu ve evliya olarak kabul etmiştir. Şêx Behçet'in yanına giden psikolojik hastaların şifa bulup sağlıklarına kavuştuğu inancı halk arasında yaygındır.
- Şêx Faxri'nin stranlarından birinin ismi de "Bave Behçet" stranıydı. Şêx Behçet yaşamı boyunca evlenmez, kendini tamamen maneviyata ve ilahi akidelere verir.
- Şêx Behçet de tıpkı babası gibi endamı, pala bıyığı, heybetli duruşu ve şövalye ruhu ile çevrede hala anlatılır, durulur.
- Şêx Faxri'nin bir başka oğlu da Şêx Şirin'dir, mücadeleci kişiliğiyle yaşamının sonuna kadar kendini Kürd davasına verir. Yakın dönem Kürd ulusal mücadelesine duyarlılığı nedeniyle Türk ordusu tarafından takibata uğrar. İtirafçı ve iftiracıların komploları sonucu 70 yaşlarında zindana atılır.
- Şêx Şirin, Bukarkilerin Qamişlo köyünden ayrılarak, çok uzaklarda babası Şêx Faxri’nin şehid edildiği Godernê mıntıkasında arazi satın alarak yerleşir.
Kürdlük vadisinde iz bırakan Şêx Faxri gibi efsane direnişçilerin ruhu şad olsun.
zuexpayic.blogspot
Not: Sayın Orhan Kaya'nın bu değerli araştırmasını web sayfası üzerinden değerlendirmek için teknik olarak zorunlu bazı değişiklikler ve kısaltmalar yapmak gerekiyordu.
1- Kendisine ait blogspot'da yayınlanan bu yazıda araştırma ve kaynağa ilişkin detaylı bilgiler vermiştir. Bir web sayfası için bu durum pek uygnu düşmediğinden buraları kesmek zorunda kaldık.
2- Şêx Faxri'nin mücadele ettiği Kulp-Hazro-Silvan ve Lice alanı kısmen çocukluğumun ve mücadele yıllarımın geçtiği alandır. Vurgu açısından bazı yer ve kişi isimlerini şahsi bilgime dayanarak değiştirdim. Örneğin Biçar- Pêçar, Bukuki- Bakurki- Melegır-Mala Gır gibi.
3- Bu değerli araştırması için kendisini tebrik ediyor, başarılarının devamını diliyoruz.
Hüseyin Turhallı
Kaynak: http://eu.kurdistan-post.eu/
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder